yapı bilgisi

Kök

Bir sözcüğün anlam taşıyan en küçük birimine KÖK denir.

*Birden fazla heceli bazı kökler yanıltabilir. Bu durumda sözcüğün bütünündeki anlama bakmak gerekir.

Örnek: korkunç bir kazaya tanık oldu.

Türkçede sözcükler isim ve fiil kökleri diye ikiye ayrılır.

İsim kökleri= Varlık, nesne veya kavram bildirir.

Fiil kökleri= Bunlar arasındaki hareketi sağlar.

VARLIK NESNE KAVRAM

Kuş bardak mutluluk

Uç- üret- sev-

Kon- doldur- özle-

Öl- iç- ara-

Örnek: Çık-maz sokaklardan çıkardık aşka

Fiil isim

"Ve içinde hiçbir şey yok
Hikayelerimizden başka"

Not: Sesteş köklerle, ortak kökler karıştırılmamalı. Sesteşlikte sözcükler arasında hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Ortak köklerde ise anlam birliği vardır.

Örnek: ARI kovanına çomak sokma(SESTEŞ)

Yazarın ARI bir dili var.(SESTEŞ)

ESKİ eserler daha derin.(KÖKTEŞ)

Bu eserler ESKİ dir.(KÖKTEŞ)

Yansıma sözcükler birer isim köküdür. Ancak bunlardan yeni sözcükler oluşturulabilir.

EKLER

Yapım ve çekim eki diye ikiye ayrılır.

Yapım ekleri= Sözcüğün yapısını, türünü, görevini veya anlamını değiştirir.

Çekim ekleri ise sözcüklere durum, zaman, şahıs, çokluk gibi anlamlar kazandırır.

Yapım ekleri; isimden fiil, isimden isim, fiilden isim, fiilden fiil yapım ekleri diye alt başlıklara ayrılır.

Çekim ekleri ise isim ve fiil çekim ekleri diye ikiye ayrılır.

*iki yapım eki üst üste gelebilir.

*sözcük hem yapım hem çekim eki alabilir. Öncelik istisnalar hariç yapım ekinindir.

SÖZCÜĞÜN YAPISI

Sözcükler yapısına göre basit, türemiş ve bileşik diye üçe ayrılır.

Basit sözcük= Herhangi bir yapım eki almaz.

*Çekim ekleri sözcüğün basit yapısını değiştirmez.

Türemiş sözcük=sözcüğün yapım eki almış halidir.

Bileşik sözcük en az iki sözcüğün biçimce veya anlamca kaynaşmasıyla oluşur.

Örnek: Yeraltı kaynakları yok oluyor.

Biçimce kaynaşmış / anlamca kaynaşmış

UYARI: Yeterlik fiilinin olumsuzuna dikkat etmek gerekir. Burada ikinci fiil yani bil-düşer yerine olumsuzluk eki –ma-me gelir. Ancak bu durumda da sözcüğün bileşik yapısı değişmez.

Gör-e-bil-di

Gör-e-me-di.

UYARI: Bileşik sözcüklerin bitişik yazımında ses, tür ve anlam değişikliklerinin etkisi vardır.

NOT: Ekler cümlelerde farklı anlam ve görevlerde karşımıza çıkabilir.

…güzelce bir kızdı

(küçültme)

…güzelce anlattı

(pekiştirme)

…yıllarca aradı

(zaman)

…kibarca uyardı

(tarz)

…yol boyunca ağladı

(mesafe)

…insanca yaşayamadı

(tarz)

…bence haklı

(görüş)

…eğlence başladı